Kanał Elbląski

Historia kanału
Przez malownicze tereny województwa warmińsko-mazurskiego wije się najważniejsza w regionie droga wodna - Kanał Elbląski. Od początku XIX właściciele ziemscy i kupcy wywierali naciski na administrację pruską, by połączyć jeziora oberlandzkie (dzisiejsze Pojezierze Iławskie i okolice Ostródy) z wybrzeżem Bałtyku, co kilkakrotnie skróciłoby drogę transportu wodnego towarów do Gdańska. Budowę kanału rozpoczęto w roku 1844. 31 sierpnia 1860 otwarto pierwszy odcinek, ale oficjalne oddanie go do użytku nastąpiło wiosną 1862. Od tego czasu pływają tędy statki, jachty czy kajaki, korzystając z oryginalnych urządzeń, jak śluzy czy pochylnie. Ostatni odcinek systemu kanałów z Ostródy do Starych Jabłonek o długości 16,8 km oddano do użytku dopiero w 1873. Z uwagi na względy ochrony przyrody odcinek ten jest dostępny wyłącznie dla kajaków i żaglówek. Budowa kanału była droższa o około 10% od kosztu budowy Wieży Eiffla w Paryżu. Wartość poniesionych nakładów inwestycyjnych odpowiadała wartości 77 ton złota.... Oczywiście, konieczne remonty i naprawy do dziś są wykonywane na bieżąco, ale działania te zawsze miały na celu utrzymanie ciągłości ruchu i były wykonywane na zasadzie odtworzeniowej, a do odtwarzania zużytych elementów używano przechowywanych w tym celu modeli. Kanał Elbląski jest jedynym na świecie nieprzerwanie działającym kanałem wykorzystującym system zabytkowych pochylni typu suchy grzbiet.

Najdłuższa droga żeglowna w Polsce
Do dziś Kanał Elbląski pozostaje najdłuższym kanałem żeglownym w Polsce. Długość samego kanału wynosi 84,2 km, a długość całkowita (czyli łącznie z odgałęzieniami) to 151,7 kilometrów. Na jego „trasie” leży pięć jezior: Drużno, Szeląg, Jeziorak, Sambrodzkie i Piniewskie. Ale żaden tak długi kanał nie przebiega przez idealne płaski teren. Różnica poziomów w przebiegu naszego kanału przekracza 100 metrów. Te różnice niweluje się za pomocą śluz komorowych - komór zamykanych z dwu stron wrotami. Po wpłynięciu statku i dokładnym zamknięciu obu wrót w zależności od potrzeb wodę wpuszcza się lub wypuszcza i po wyrównaniu się poziomów w komorze i kanale wylotowym jednostka wypływa na zewnątrz. Takie rozwiązania są jednak drogie, wymagają użycia wielkich ilości wody, a dla wyrównania wszystkich różnic konieczne byłoby wybudowanie 25 śluz, a nie tych pięciu, które wybudowano.

Unikalna technologia
Dlatego też projektant i realizator kanału, Georg Jacob Steenke oprócz tradycyjnych śluz zaprojektował pięć tzw. pochylni. Jak to wygląda? Pochylnia stanowi rodzaj przerwy w biegu kanału, na której znajdują się dwie pary... szyn, choć rozstawionych szerzej, niż te kolejowe. Po obu stronach tej przerwy, pod wodą, znajdują się specjalne wózki, o długości przekraczającej długość trzech statków wycieczkowych. Statki wpływają na te wózki, które są przeciągane na drugą stronę pochylni i na powrót osiadają na wodzie. Liny ciągnące wózki są nawinięte na, napędzane siłą spadającej specjalnym kanałem w dół wody, koło łopatkowe o średnicy 8 metrów. Każde koło ma 60 łopat, a napór wody na łopatę wynosi 1 tonę. Przebycie pochylni trwa dwadzieścia minut, a statki poruszają się z prędkością ok. 6 km/godz. - czyli z prędkością dość szybkiego marszu człowieka. Unikalne urządzenia mechaniczne do obsługi pochylni wykonano w drugiej połowie XIX w. wiele z nich funkcjonuje do dzisiaj. Cztery pochylnie mają jednakową konstrukcję, tylko w Całunach zamontowano turbinę.

Pochylnie liczą sobie odpowiednio (kolejność pochylni - od strony Elbląga):

• Całuny - 352 m (różnica wysokości - 13,83),
• Jelenie - 433 m (różnica wysokości - 21,99),
• Oleśnica - 479 m (różnica wysokości - 24,20),
• Kąty - 404 m (różnica wysokości - 18,88),
• Buczyniec - 490, 3 m (różnica wysokości - 20,62).

Śluzy (kolejność śluz - od strony Elbląga):

• Miłomłyn: spad maksymalny - 3,54 m, wymiary komór - 33,88 m x 3,60 m,
• Zielona: spad maksymalny - 1,96 m, wymiary komór -34,19 m x 3,55 m,
• Ostróda: spad maksymalny - 2,04 m, wymiary komór - 29,15 m x 3,26 m
• Mała Ruś: spad maksymalny - 1,64 m, wymiary komór - 29,33 m x 3,19 m.

Rejsy po Kanale Elbląskim
Spływ Kanałem Elbląskim jest wspaniałym przeżyciem nie tylko ze względu na ciekawostki techniczne. Możliwe jest odbycie rejsu statkiem na trasie Ostróda - Elbląg lub odwrotnie. Statki Żeglugi Ostródzko - Elbląskiej zabierają maksymalnie 65 osób; można też wynająć statek 36- lub 12-osobowy, także na krótszej trasie - w zależności od ilości uczestników i możliwości finansowych. Z pokładu widokowego można obserwować brzegi. Jezioro Druzno jest „bazą lęgową” dla 200 gatunków ptaków, a na jego wschodnim brzegu, w pobliżu wsi Janów znajdują się pozostałości osady Truso - najważniejszego centrum handlu dalekosiężnego na ziemiach pruskich. Rejs całym Kanałem Elbląskim trwa 11 godzin.

Ciekawostki
Atrakcje Kanału Elbląskiego nie kończą się jednak na pochylniach. Na kanale funkcjonują cztery śluzy komorowe, jazy, kanały ulgowe i wrota bezpieczeństwa. Przez położone między Miłomłynem a Jeziorakiem Jezioro Karnickie, leżące 1,5 m poniżej lustra kanału, usypano groblę długości 485 m i szerokości 40 m, w której wykopano kanał.

Ale nad Kanałem trzeba czasem przejść na drugą stronę. A do tego służą mosty, mostki i kładki. Przerzucono ich nad Kanałem i jego odnogami kilka; mimo koniecznych napraw wszystkie zachowały dawną formę.

Jednoprzęsłowy łukowy most betonowy na polnej drodze w Dębince (kanał Iławski, odnoga Elbląskiego) wybudowano w roku 1913. Podobny jest wybudowany rok wcześniej most przy polnej drodze z Dębinki do Karnit (Kanał Iławski). Również na Kanale Iławskim wybudowano w 1909 roku most w Kamieńczyku, przy drodze łączącej miejscowość z szosą Miłomłyn - Bynowo.

W Starych Jabłonkach na Kanale Ostródzkim wybudowano w 1871 roku kamienny jednoprzęsłowy przepust. Do przepustu przylega zbudowany równocześnie z nim most belkowy pod drogą lokalną (obecnie stalowy, pierwotnie drewniany). Most rozbudowano o dodatkowe przęsło żelbetowe w latach sześćdziesiątych XX wieku. W przepuście i pod mostem zachowana oryginalna drewniana kładka dla pieszych z barierą od strony wody.

Na drodze wojewódzkiej nr 519 w pobliżu Wilamowa powstał nad Kanałem Elbląskim powstał kamienny most. A w miejscowości Rybaki, obok drogi krajowej nr 7 na Kanale Elbląskim powstał najstarszy z tutejszych mostów wybudowany w roku 1851.

Kanał Elbląski z niepowtarzalnym na skalę światową systemem pochylni znalazł się na liście Siedmiu Cudów Polski tuż obok Kopalni Soli w Wieliczce, Zamku w Malborku i Katedry na Wawelu. W 1978 fragment kanału został uznany za zabytek techniki, a Rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 14 stycznia 2011 został uznany za pomnik historii.