Kompleks Riese w Górach Sowich

W 1943, w obliczu nasilających się nalotów alianckich, Niemcy przeniosły dużą część strategicznej produkcji zbrojeniowej w bezpieczniejszy - jak uważano - rejon Sudetów. Wiąże się z tym budowa systemu bunkrów wydrążonych w zboczach Gór Sowich. W tym samym czasie powstał projekt wybudowania nowej głównej kwatery Hitlera na zamku w Książu.

Budowę miała prowadzić powołana w tym celu spółka Industriegemeinschaft Schlesien AG. Jako robotnicy mieli pracować jeńcy wojenni. Z powodu niezadowalającego postępu prac na przełomie marca i kwietnia 1944 roku nadzór nad budową przejęła Organizacja Todt.

Oprócz zamku w Książu prace objęły swym zasięgiem teren na stokach gór: Wolsberg (Włodarz), Saalberg (Jedlińska Kopa), Mittelberg (Dział Jawornicki), na wzgórzu między Wüstewaltersdorf (Walim) a Dorfbach (Rzeczka), Mulenberg (Moszna), Suferhöhen (Osówka), Ramenberg (Soboń) i Schindelberg (Gontowa). Wszystkie miejscowości połączone były torami kolejki wąskotorowej.

Prace na zamku w Książu doprowadziły do uszkodzeń ozdobnych elementów sufitów i podłóg, gdyż pod terenem dziedzińca powstawały podziemne budowle na dwu poziomach: pierwszy znajduje się 15 m pod ziemią (długość ok. 80 m, 180 m2, 400 m3), drugi 53 m pod dziedzińcem zawiera cztery sztolnie oraz sieć krzyżujących się ze sobą szerokich korytarzy (5 m wysokości i 5,5 m szerokości), i cztery wybetonowane komory. Dziś znajduje się w nich aparatura pomiarowa stacji sejsmograficznej PAN.

W kompleksie Rzeczka można zwiedzić prawie wykończoną wartownię, w której zgromadzono eksponaty i nieliczne odnalezione dokumenty dotyczące całego kompleksu.

Kompleks Jugowice Górne znajduje się na południowo - zachodnich zboczach Działu Jawornickiego na terenie wsi Jugowice Górne (Jawornik). Istnieje tam 6 sztolni, ale ich wloty są zawalone. Dość dobrze za to zachowana jest naziemna część kompleksu składająca się z resztek betonowych baraków, ujęć wody oraz sieci dróg. Zobaczymy też pozostałości po dużym baraku magazynowym, a na zboczu góry, powyżej stacji kolejki wąskotorowej znajdowały się baraki dla więźniów (prawdopodobnie z obozu koncentracyjnego Gross Rosen), którzy pracowali przy budowie. Sztolnie pod miejscowością są częściowo zbadane. Przy wjeździe do jednej z nich znaleziono betonowe słupy pomalowane odblaskową farbą w biało - czerwone pasy - prawdopodobnie wjeżdżały tam samochody.

Największym znanym kompleksem w tym rejonie jest Włodarz. Znajduje się on na północno-zachodnim zboczu góry o tej samej nazwie (811 m n.p.m.), niedaleko Jugowic Górnych (Jawornik). Pod ziemią znajduje się częściowo zalane 3000 metrów wyrobisk o łącznej powierzchni ponad 10 000 m2. Do zwiedzania tego rejonu należy ciepło się ubrać, zabrać ze sobą latarki i ponton, gdyż miejscami korytarze zalane są do wysokości 1,5 m. Na kilkumetrowym odcinku jest tylko 40 cm. między taflą wody a sufitem, a po drodze natrafimy też na fragmenty drewnianej obudowy, częściowo przegniłej - wyprawa wymaga więc sporej odporności fizycznej i psychicznej.

Osówka jest drugim co do wielkości kompleksem. W okolicy znajduje się 5 kompleksów korytarzy. A sztolnie od nich prowadzą do środka góry Włodarz. Różne są przypuszczenia co do przeznaczenia tych budowli - od kwater dla dowództwa armii i samego Hitlera, do fabryk zbrojeniowych i ośrodka badań nad Wunderwaffe. Nie wszystkie sztolnie są dostępne dla zwiedzających, gdyż występują tu rzadkie gatunki nietoperzy. W pobliskim lesie znajdują się dwa budynki nazywane „Kasyno” i „Siłownia” połączone podziemnymi korytarzami. Pośrodku znajduje się bardzo głęboka dziura o średnicy 6 metrów - szyb do wystrzeliwania rakiet bojowych, albo winda towarowa.

Osówkę zwiedza się w kaskach, z przewodnikiem; wewnątrz panuje temperatura 6 stopni C. Czynne latem 10.00-17.00, zimą do 16.00; zwiedzanie trwa 1 godz. Rezerwacja dla grup: Głuszyca, ul. Grunwaldzka 26, tel. 074/456220. Dojazd: przez Głuszycę do Kolc (parking) i spacerem przez las - ok. 40 minut, lub na parking w Sierpnicy i pieszo leśną drogą 5 minut.

Kompleks Sokolec znajduje się na północnych w wschodnich zboczach góry Gontowa, około 1 km na zachód od miejscowości Sowina oraz 1,5 km na pd.-zach. od miejscowości Sokolec. Część podziemna kompleksu składa się co najmniej z dwóch zespołów wyrobisk, leżących na różnych wysokościach. Pierwszy z nich jest zlokalizowany na północnych zboczach góry. Składa się z dwu równoległych sztolni połączonych systemem prostopadłych chodników. Drugi - znajduje się na zboczu wschodnim i podobnie jak pierwszy składa się z dwu korytarzy. Stan obu obiektów jest niedobry - duże zawilgocenie, miękka skała i obwały uniemożliwiają zwiedzanie.

Jednym z mniej znanych jest kompleks Soboń leżący na zachodnich i południowych stokach góry o tej nazwie, niedaleko wsi Zimna. Dobrze zachowane są drogi dojazdowe z tamtego okresu, a także pozostałości kolejki wąskotorowej, ale same sztolnie są zawilgocone i trudne do zwiedzania dla osób nie mających odpowiedniego przygotowania.

Wprawdzie zwiedzanie samych sztolni nie jest łatwe, ale sam rejon jest ciekawym miejscem zwłaszcza dla osób pasjonujących się historią najnowszą.